HÖFUNDUR: JÓHANNES ÞÓR SKÚLASON
Ég hafði ekki hugmynd um við hverju ég mætti búast þegar ég ákvað að opinbera tvíkynhneigð mína fyrir fjórum árum síðan. Ég lifði ekki í neinni blekkingu um sjálfan mig, ég er í forréttindastöðu, hvítur miðaldra sís-karlmaður í góðu starfi og orðinn óþarflega þekktur í þjóðfélaginu. En þótt sú staða gerði það að einhverju leyti ólíklegra að ég yrði fyrir aðkasti vegna kynhneigðar minnar bauð það samt upp á nýtt og safaríkt fóður í skítkastið sem allir sem taka þátt í opinberri umræðu þurfa að þola núorðið. Og sumir neyttu færis, ég hef sjaldan séð ömurlegri umræðu um mig í kommentakerfinu. Takk internet!
Það hefur tekið mig langan tíma að átta mig á sjálfum mér. Hvað er tvíkynhneigð, hvað þýðir þetta allt og hvernig passar það við mínar tilfinningar? Ég er enn að uppgötva og læra. Það hjálpar að vera giftur konu sem er líka tvíkynhneigð og skilur því að mörgu leyti hvað er að brölta um innra með mér. Við höfum því stuðning hvort af öðru, í þessu eins og lífinu öllu.
Slátrum staðalmyndunum
Sökum þess hversu seint ég kom út og hafði verið lengi með konunni minni voru mýturnar sem ég þurfti aðallega að eiga við litaðar af því, t.d. um að tvíkynhneigðir geti ekki verið trúir mökum sínum og að tvíkynhneigðir karlmenn séu í raun hommar haldnir sjálfsblekkingu. Sumir vinir og kunningjar héldu að ég væri hættur með konunni minni og orðinn hommi. Jafnvel var fullyrt við fjölskyldumeðlim nýlega að ég væri skilinn og farinn að búa með manni (sem uppskar töluverða kátínu hjá tengdamóður minni sem hlakkar mikið til að hitta þennan auka tengdason).
Mýtur um tvíkynhneigð eru furðu margar en afgreiðum nokkrar í hvelli: já, ég er tvíkynhneigður, það er ekki bara millibilsástand þar til ég verð hommi; já, ég er tvíkynhneigður þótt ég sé búinn að vera ástfanginn af konunni minni í rúm 30 ár; nei, ég þarf ekki fjölda elskhuga til að uppfylla kynferðislega græðgi; nei, ég þarf ekki að fíla kynin alveg og alltaf jafnt; og síðast en ekki síst: já, tvíkynhneigðir karlmenn eru til og ég er einn þeirra. Þessi staðalímyndakafli er að vísu skrifaður á meðan ég geri mad finger guns í uppábrotnum gallabuxum sitjandi á hlið með annan fótinn yfir stólbakið, en við tölum ekki um það.
Margir tvíkynhneigðir þekkja líka að þurfa hálfpartinn að koma út aftur og aftur, eins og það gleymist milli atriða. Sérstaklega ef þau eru í sambandi, þá ræðst ætluð kynhneigð iðulega af því hvort makinn er samkynja eða gagnkynja. Ítrekuð svona móment geta orðið pínu vandró.
Mér þykir samt alveg rosalega vænt um allar kveðjurnar og samtölin sem hvert út-úr-skápnum tilefni hefur vakið upp hjá fjölskyldu, vinum og vinnufélögum. Þau sýna mér hvað ég er umkringdur yndislegu fólki og mun heppnari en svo alltof margir sem mæta miklu mótlæti, jafnvel algjörri höfnun.
Er þá líf mitt að fela mig og vera feiminn?
Ein lífseig staðalímynd um tvíkynhneigð er að tvíkynhneigðir hafi það betra en aðrir í hinsegin samfélaginu því þau geti falið sig í hinu heteronormatífa samfélagi. Og hey, þú þarna Jóhannes, varst þú ekki akkúrat þessi staðalímynd
það skiptir mig öllu máli að vera úti, opinn og sýnilegur sem tvíkynhneigður maður. Það er eins og það hafi fyllt upp í holu í sálinni sem ég vissi ekki að var til staðar.
JÓHANNES ÞÓR SKÚLASON
En lykilorðin í þessari setningu eru „falið sig“. Allir hópar hinsegin samfélagsins hafa þurft að fela sig í hinu heteronormatífa samfélagi og við erum væntanlega öll sammála um að það er ekkert jákvætt við það. Þetta lífseiga viðhorf hefur, ásamt öðru, jaðarsett tvíkynhneigt fólk, bæði í samfélaginu almennt en líka innan hinsegin samfélagsins – einmitt þar sem tvíkynhneigðir þurfa að geta leitað viðurkenningar og stuðnings.
Það getur verið gerlegt að fela sig en gerlegt þýðir ekki það sama og auðvelt eða heilbrigt. Utan frá séð féll ég áður vissulega inn í heterosamfélagið en það þýðir ekki að það hafi verið eitthvað frábært og næs eða uppfyllt allt sem ég þurfti sem einstaklingur. Þvert á móti finn ég alveg ótrúlega sterkt, miklu sterkar en ég átti von á, hvað það skiptir mig öllu máli að vera úti, opinn og sýnilegur sem tvíkynhneigður maður. Það er eins og það hafi fyllt upp í holu í sálinni sem ég vissi ekki að var til staðar.
Það eru nefnilega svo ótrúlega margir litlir hlutir sem maður felur, sleppir, segir ekki, gerir ekki eða gerir öðruvísi til að falla inn í heteronormið. Segi ég á kaffistofunni að mér finnist kvikmyndaleikarinn sem er til umræðu líka rosa hot, eða bít ég í tunguna á mér á meðan konurnar tala um hann? Pósta ég á samfélagsmiðla hvað mér finnst og hvernig mér líður í raun, eða hætti ég við því einhvern gæti farið að gruna? Allir sem eru eða hafa verið inni í skápnum þekkja þúsund svona lítil móment, sem virðast kannski lítið merkileg hvert fyrir sig en mynda samt mikilvægan hluta af því hver maður er.
Og þegar ég hætti að leika þennan meðvitaða og ómeðvitaða feluleik fann ég frelsi sem líkist engu sem ég gat ímyndað mér fyrirfram. Þegar ég, eftir gleðigönguna fyrir fjórum árum talaði við fjölskyldu mína og birti á samfélagsmiðlum að ég væri tvíkynhneigður hélt ég að ég væri bara að smella út einhverju sem væri ekkert stórmál og væri bara gott að klára. Ég skildi ekki fyrr en eftir á að ég hafði í raun gefið sjálfum mér sjálfan mig.
Þess vegna tók ég þá ákvörðun á síðasta ári að segja já þegar einhver vildi ræða kynhneigðina við mig opinberlega og nota þannig tækifærið til að reyna að auka sýnileikann. Ef ég sem opinber persóna er ekki til í það, hvernig get ég þá kvartað yfir því að sýnileiki tvíkynhneigðra sé lítill?
Hvað er svona merkilegt við það?
Því miður virðast fáar nýlegar íslenskar rannsóknir til um stöðu tvíkynhneigðra á Íslandi en rannsóknir frá Bandaríkjunum sýna að tvíkynhneigðir eru rúmlega helmingur allra í hinsegin samfélaginu. Sýnileikinn er hins vegar afar lítill og afmáun tvíkynhneigðar (bi erasure) – það að líta framhjá, fjarlægja, falsa eða útskýra burt merki um tvíkynhneigð úr samfélagslegri umræðu, sögunni, fjölmiðlum, menningarefni, akademísku efni o.s.frv. – er raunverulegt vandamál sem vinnur sterkt á móti sýnileikanum. Lítið en lífseigt íslenskt dæmi um slíka afmáun er þrálát notkun fjölmiðla á orðasambandinu „hjónabönd samkynhneigðra“ um samkynja hjónabönd.
Það er líka sár staðreynd að ungt (og eldra) tvíkynhneigt fólk sem er að fóta sig í kynhneigð sinni geti helst leitað fyrirmynda í vísindaskáldsögum og fantasíuefni vegna þess hversu fáar tvíkynhneigðar persónur er að finna í menningarefni sem byggir á raunveröldinni. Þetta vandamál er auðvitað ekki bundið við tvíkynhneigða, en það gerir þetta bara verra.
Svo eru viðhorfin ennþá svo spes. Rannsóknirnar sýna til dæmis að oftar en ekki telur samfélagið tvíkynhneigðar konur aðeins vera að taka hliðarspor til að þóknast eða heilla karlmenn á meðan tvíkynhneigðir karlar séu það aðeins þar til þeir viðurkenna fyrir sjálfum sér að þeir séu hommar. Sem sagt: Allir tvíkynhneigðir laðast í alvörunni að karlmönnum. Jáseisei. Feðraveldið er víða, og sjálfsánægt.
Upplifun þeirra out tvíkynhneigðu karlmanna sem ég hef rætt við er að síshet samfélagið virðist tilbúnara til að umbera tvíkynhneigð kvenna en karla. Án þess að draga úr þeim ömurlegu staðalímyndum og áreitni sem þær þurfa að glíma við, hvað þá því sem bæði tvíkynhneigt og annað kynsegin og trans fólk þarf að díla við alla daga, þá virðist feðraveldisuppbygging samfélagsins sem við búum í eiga aðeins erfiðara með að díla við karlmann sem hefur „líka“ rómantískan og/eða kynferðislegan áhuga á öðrum en sís konum.
Rannsóknirnar sýna til dæmis að oftar en ekki telur samfélagið tvíkynhneigðar konur aðeins vera að taka hliðarspor til að þóknast eða heilla karlmenn á meðan tvíkynhneigðir karlar séu það aðeins þar til þeir viðurkenna fyrir sjálfum sér að þeir séu hommar. Sem sagt: Allir tvíkynhneigðir laðast í alvörunni að karlmönnum. Jáseisei. Feðraveldið er víða, og sjálfsánægt.
JÓHANNES ÞÓR SKÚLASON
Karlmennskustaðalímyndir samfélagsins eru ótrúlega ósveigjanlegar. Skilaboð samfélagsins til stráka og karla eru ótvíræð: Vertu sterkur, ekki væla, elskaðu konur og gerðu við bíla. Og svo fokking framvegis. Haltu þig innan í karlmennskukassanum, annars ertu ekki alvöru karlmaður heldur kjelling (lesist: aumingi). Samfélag sem á ennþá erfitt með að karlmenn gráti á langt í að samþykkja karlmenn sem falla ekki inn í þessa kynjatvíhyggjuforskrift „ alvöru karlmennskunnar“. Sorglegt en satt.
Fjandans tvíhyggjan
Mannlegt samfélag er gegnsósa í tvíhyggju. Karl eða kona, sterkur eða veikur, gott eða slæmt, sannleikur eða lygi, hugsjón eða raunveruleiki, hvítt eða svart, annaðhvort eða. En fólk er bara ekkert svona! Tvíhyggjan er beinlínis hættuleg einföldun þegar kemur að margbreytileika mannlegrar tilveru.
Ein lífseig mýta um tvíkynhneigð er að hún sé hluti þessarar tvíhyggju, að aðeins sé laðast að tveimur kynjum. En neeeei börnin góð, sko þetta virkar einmitt ekki svona.
Þetta er djúsí mistúlkun á orðinu tvíkynhneigð, en það vísar í raun til sama kyns og annarra, svona og hinsegin. Tvíkynhneigð er rómantískur og/eða kynferðislegur áhugi á fólki af fleiri en einu kyni: fleira en eitt – ekki bara tvö. Þannig hefur kynsegin fólk og trans fólk alltaf verið inni í tvíkynhneigðarmenginu en ekki utan við það.
Línan milli tvíkynhneigðar og pankynhneigðar er því frekar spurning um persónulega upplifun fólks en hugtakaskilreiningar. Ég hefði hugsanlega notað pankynhneigður um sjálfan mig ef ég væri heldur yngri, en tvíkynhneigð er hugtakið sem ég pældi í og þvældist með árum saman og passar mér best.
Og er ekki málið með merkimiðana að ef þú finnur þann sem lýsir því hver þú ert og passar við þína upplifun, notaðu hann þá. Oftar en ekki er það eitthvert utanaðkomandi fólk sem þykist vita betur en við hvernig við upplifum okkur sjálf og reynir að segja okkur hvað við megum eða eigum að vera. En það er alveg skýrt að þann rétt hefur enginn nema við sjálf.
Hvergi er þetta mikilvægara en í hinsegin samfélaginu. Þar hafa viðhorf til tvíkynhneigðra því miður sveiflast töluvert á undanförnum áratugum en á síðustu árum hefur viðhorfið hér á landi tekið miklum framförum og rétt að þakka Samtökunum ‘78 fyrir að hafa opnað faðminn og stuðlað að bættum viðhorfum. Það er gríðar mikilvægt að allt regnbogasamfélagið á Íslandi eigi eitt sameiginlegt heimili. Við þurfum ekki að vera sammála um allt en það skiptir máli að við séum sterk og sameinuð út á við.
Það sem enginn sér
Sýnileikinn er í senn samvinnuverkefni okkar allra og ótrúlega flókin og persónuleg áskorun fyrir hvert og eitt okkar. Hér á landi eigum við að geta aukið hann – ég ætla ekki að segja óhrædd – en að minnsta kosti með töluvert meira sjálfstrausti og möguleika á viðurkenningu en allt of margir allt of víða annars staðar í heiminum, þar sem sýnileikinn er jafnvel lífshættulegur. Þrátt fyrir mörg jákvæð skref er sýnileikinn hér á landi enn takmarkaður og viðhorf og viðurkenning samfélagsins ennþá mjög mismunandi gagnvart hópum hinsegin samfélagsins. Gagnvart sumum þeirra, sérstaklega kynsegin og trans fólki, verður samfélagið okkar sér til skammar daglega. Það eru enn svo miklir fordómar að sigra, svo margar hindranir að rífa niður. Baráttan hefur því miður engan fyrirsjáanlegan endapunkt.
Réttindi fólks verða ekki til af sjálfu sér. Besta leiðin til að einfalda þeim lífið sem vilja ekki viðurkenna réttindi hinsegin fólks er að við séum ósýnileg. Fyrir þann hóp er það þægilegasta staðan, hin ósýnilegu þurfa hvorki virðingu né réttindi, næsta mál á dagskrá.
Þess vegna verðum við öll að fagna auknum sýnileika allra hópa í hinsegin samfélaginu. Við eigum að lyfta hvert öðru upp, hvetja og hrósa hvert öðru og hjálpast að við að auka sýnileika hvers annars. Það að einn hópur hinsegin fólks fái að skína bjartar um stund varpar engum skugga á aðra. Þvert á móti lýsir það enn frekar upp sameiginlega veröld okkar allra.
Þegar ég sé grein, umfjöllun eða viðtal við eikynhneigða eða trans fólk þá fagna ég, bæði fyrir þeirra hönd og mína. Þegar ég sé áberandi homma og lesbíur í framlínu baráttunnar fyrir auknum réttindum þá fagna ég, bæði fyrir þeirra hönd og mína. Þegar ég sé Samtökin ‘78 viðurkenna lítið sýnilega hópa hinsegin fólks þá fagna ég, bæði fyrir þeirra hönd og mína.
Réttindi fólks verða ekki til af sjálfu sér. Besta leiðin til að einfalda þeim lífið sem vilja ekki viðurkenna réttindi hinsegin fólks er að við séum ósýnileg.
JÓHANNES ÞÓR SKÚLASON
Því barátta alls þessa fólks og allur sýnileikinn sem það skapar stækkar líka minn hóp í samfélaginu. Þó að okkur vanti sérstaklega meiri sýnileika tvíkynhneigðra á öllum sviðum þá minnir sýnileiki annarra hinsegin hópa samfélagið á að heteronormið er ekki algilt. Að samfélagið verður að taka tillit til og virða alla hópa hinsegin fólks sem eru hluti af því. Eða, svona til að vera raunsær, þröngvar samfélaginu að minnsta kosti til að horfast í augu við tilveru okkar.
Og er það ekki einmitt tilgangurinn með hinsegin dögum og gleðigöngunni? Fátt þröngvar tilveru okkar betur upp á samfélagið en nærri hundrað þúsund manns undir allskonar regnbogafánum í miðbæ Reykjavíkur. Að það hafi tekist að fá nærri fjórðung samfélagsins til að fagna tilveru okkar með okkur í skrúðgöngu um miðborgina er ótrúlegt.
Ég hef tekið þátt í að fagna gleðigöngunni í fjöldamörg ár, en á þessu ári ætla ég í fyrsta sinn að ganga alla leið í göngunni sjálfri og veifa til fólksins míns á sínum stað á Fríkirkjutröppunum.
Ég vonast til að sjá sem flesta tvíkynhneigða í göngunni í ár og úti í samfélaginu í framtíðinni. Við berum ekki ábyrgð á sýnileikanum ein og sér en hann byrjar hjá okkur. Sjáumst!