Regnbogakortið og aðgerðaráætlun Alþingis í málefnum hinsegin fólks

Höfundur: Daníel E. Arnarsson

Umboð stofnana

Það hefur ekki verið nógu skýrt samkvæmt íslenskum lögum hvaða stofnun kemur að málefnum hinsegin fólks. Forsætisráðuneytið, og þar með skrifstofa jafnréttismála sem er undir forsætisráðuneytinu, fer vitaskuld fyrir lögum um kynrænt sjálfræði en Jafnréttisstofa heyrir undir lög sem snýr að banni við mismunun á vinnumarkaði. Vegna þessa  hefur gætt misskilnings á því hver fer í raun með umboð þegar kemur að málefnum hinsegin fólks. Eftir samtal við ILGA-Europe og einnig eftir að stjórnvöld skerptu á lögum um banni við mismunun  fer það ekki á milli mála að umboð stofnana á Íslandi er sterkt, en bæði Jafnréttisstofa og skrifstofa jafnréttismála sem heyrir undir Forsætisráðuneytið vinnur í málaflokknum.

Breyting á flokkum

Ein breyting hefur orðið á flokkum Regnbogakortsins. Í stað þess að hafa aðeins einn flokk er fellur að líkamlegu friðhelgi og viðurkenningu á skráðu kyni (e. Legal gender recognition & bodily integrity)  er nú búið að skipta þeim flokki í tvennt: „Legal gender recognition“ og „Intersex bodily integrity“. Með þessu  breytist vægi flokkana örlítið, sérstaklega í þeim síðari sem snýr að intersex málum. Árið 2022 eru fjórir punktar undir þeim flokki og Ísland uppfyllir aðeins einn þeirra, þ.e. „Prohibition of medical intervention before child is able to informed consent (intersex)“. Þessi punktur er algjört lágmark, þarna er verið að tala um að hin almenna regla sé bann við inngripum þrátt fyrir að einhverjir annmarkar séu á því banni eða hvort einhverjar aðgerðir falli utan þess líkt og raunin er á Íslandi en aðgerðir vegna micropenis og hypospadias eru enn leyfðar á Íslandi. Þrátt fyrir að þær séu enn leyfðar þá þurfa aðgerðirnar að fylgja lögunum til hins ítrasta, ákvarðanataka um þær og upplýsingagjöf lúta ströngum skilyrðum. Einnig er áætlað að nefnd um þessar aðgerðir verði skipuð ekki síðar en á næsta ári. Vegna þessa ströngu skilyrða og af því að endurskoðunarákvæðið er til staðar þá var ákveðið að Ísland myndi fá punkt fyrir þetta atriði, en einungis þann punkt.

Lögskýringartexti og samanburður við Noreg

Það sem kemur eflaust flestum á óvart við uppfærslu Regnbogakortsins árið 2022 er að nú uppfyllir Ísland þrjú en ekki bara eitt skilyrði í flokknum um alþjóðlega vernd. Ísland fékk í fyrsta skipti punkt í þessum flokki árið 2020 en þá tóku lög um kynrænt sjálfræði gildi sem veitti einstaklingum er leita að alþjóðlegri vernd þau réttindi að ákveða sjálf sína kynskráningu. Árið 2022 bættust við tveir punktar, einn er varðar kynhneigð og annar um kynvitund. Þetta kemur mögulega einhverjum spánskt fyrir sjónir því engin ný lög eða reglugerðir sem snúa að alþjóðlegri vernd eða hinseginleika hafa verið samþykkt. Þar sem Ísland, líkt og t.d. Noregur, leit til flóttamannasáttmála Sameinuðu þjóðanna við gerð laga um útlendinga þá kom ýmislegt fram í lögskýringartexta sem féll að kynhneigð og kynvitund. Samtökin ’78 hafa ætíð sagt að ekki ætti að gefa punkta fyrir þessi atriði þar sem lögskýringartexti er ekki lög, en ILGA-Europe lítur til laga og reglugerða við gerð Regnbogakortsins en ekki endilega til lögskýringartexta. Þó kemur það örsjaldan fyrir að misræmi er á milli landa og hafði Noregur t.d. túlkað þetta mun víðar heldur en Ísland gerði og að mati ILGA-Europe  varð að samræma þessi atriði, þ.e. hjá Noregi og Íslandi. Þrátt fyrir að ósk þess sem ritar hefði verið sú að taka ætti punkta af Noregi í stað þess að veita Íslandi þessa punkta þá var það mat ILGA-Europe að gefa punktana þar sem sannanlega hefur alþjóðleg vernd verið veitt vegna kynhneigðar og/eða kynvitundar. Þetta eru ekki mörg dæmi en fyrir þessu eru fordæmi sem eru nægjanleg til þess að Ísland fái þessa punkta, í bili.

Áfram í mótun

Regnbogakortið er mikilvægt tæki fyrir okkur sem vinnum í hinsegin málum til að bera okkur saman við nágrannalöndin og einnig til að læra af þeim, vita hvað við getum gert betur og halda þannig mikilvægum þrýstingi á stjórnvöld, þá sérstaklega löggjafarvaldið. En til þess að samanburðurinn sé réttur og faglegur þá þarf kortið að bera saman sömu lög/reglugerðir/lögskýringartexta á milli landa. Það getur verið afar flókið og því koma oft upp atriði sem betur mætti fara, t.d. sem tæpt var á um alþjóðlega vernd. Samtökin ’78 hafa þegar sent ILGA-Europe erindi vegna þessa og vonast er til þess að skerpt verði á flokknum um alþjóðlega vernd við gerð næsta Regnbogakorts. Að hækka á Regnbogakortinu er skref í rétta átt, en stundum hækkum við því önnur lönd lækka, það er ekki jafn jákvætt. Við þurfum að horfa á Regnbogakortið heildstætt en ekki aðeins líta á það sæti sem við lendum í.

Mannréttindabarátta er langhlaup, við megum aldrei sofna á verðinum og við þurfum að mæta öllu mótlæti af krafti en á sama tíma fagna sigrunum.

Daníel E. Arnarsson

Að uppfylla aðeins 61% af kröfum Regnbogakortsins er ekki nándar nærri nóg, Ísland á að uppfylla allar þær kröfur sem kortið setur. Því eins og staðan er núna, þá vantar hinsegin fólk 39% réttinda á Íslandi í dag.

Næstu skref

Mikil vinna hefur verið lögð í framkvæmdaáætlun í málefnum hinsegin fólks sem samþykkt var á Alþingi með öllum greiddum atkvæðum. Það verður áhugavert að sjá hvernig sú vinna þróast en ef litið er til framkvæmdaáætlunar í jafnréttismálum þá byrja slíkar áætlanir gjarnan mjög vítt og verða svo markvissari með hverju árinu.

Þó skal nefna að gríðarmargt sem tæpt er á í málaflokknum er eitthvað sem Samtökin ’78 hafa unnið að, án fjármagns, í mörg ár ef ekki áratugi.

Það jákvæðasta við áætlunina er þó sú stefnubreyting stjórnvalda að fara í vinnu við að vernda hinsegin fólk fyrir hatursáróðri og/eða hatursglæpum, en fyrir aðeins fjórum árum  ætlaði þáverandi dómsmálaráðherra að þrengja lagagrein um hatursáróður. Þetta er mikið fagnaðaefni enda sá kafli Regnbogakortsins sem er hvað rýrastur þegar litið er til Íslands.

Mannréttindabarátta er langhlaup, við megum aldrei sofna á verðinum og við þurfum að mæta öllu mótlæti af krafti en á sama tíma fagna sigrunum. Hinsegin samfélagið má vita að Samtökin ’78 eru til staðar, alltaf.